فراز و فرود جنبش دانشجویی در جمهوری اسلامی

انجمن هاي اسلامي با اسلام فردگرا
در واكنش به جريان هاي چپ مستقر در دانشگاه و با نيت حفظ اسلام فردي انجمن اسلامي دانشجويان دانشگاه تهران در دهه 20 پايه گذاري شد. تا اواسط دهه 40 رويكرد مسلط انجمن ها حفظ اسلام حداقلي فردگرا و هر از گاهي شركت در بعضي مسائل سياسي بود. ليبرال مسلكي درون فعالان اين دوره جوشيد كه بعدها مشخصا در جريانات و احزابي نظير نهضت آزادي ظهور و بروز داشت. در اين دوره جنبش دانشجويي تحت تاثير جنبش اجتماعي بود، بازرگان شاخص ترين چهره گروه مرجع دانشجويان این دوره بود.

انجمن هاي اسلامي چپ گرا
با احساس ياس از اين مدل بعد از 15 خرداد و پيدا شدن گفتمان هاي انقلابي و نيز جريان هاي چپ، فضايي را رقم زد كه جنبش دانشجويي به سمت حركت هاي راديكال برود و از دل آن جرياناتی مانند سازمان مجاهدين خلق و نوعي اسلام التقاطي چپ در دانشگاه متولد شد اين فضا تا سال هاي مياني دهه 50 ادامه داشت. البته تا انقلاب فرهنگي با ضبغه پررنگ تر چپ يافتن در قالب هايي نظير انجمن دانشجويان مسلمان و بعد ها سازمان تدوام داشت. كه بيش تر در مبارزات مسلحانه و بمب گذاري ها نمود خارجي مي يافت.

انجمن هاي اسلامي اسلام گرا
سيطره يافتن گفتمان امام و نقش آفريني جدي چهره هايي نظير مطهري، شريعتي، مفتح، بهشتي و خامنه اي فضاي دانشجويان را به سمت گفتمان امام خميني آورد و كماكان يكتا محور نقش آفريني حركت اسلامي دانشجويان انجمن هاي اسلامي بود. در اين دوره مبارزات مردمي و مدني، مباحثات ايدئولوژيك و روشن گري با حضور در بين اقشار مختلف مردم، راه اندازي راه پيمايي ها مهم ترين مدل نقش آفريني دانشجويان بود.

دفتر تحكيم وحدت اسلام گرا
با پيروزي انقلاب، به پيشنهاد امام انجمن هاي اسلامي در دفتر تحكيم وحدت مجتمع شدند. استكبار ستيزي، عدالت خواهي، صدور انقلاب،‏به راه اندازي نهادهاي انقلابي، جهاد سازندگي و رسيدگي به محرومين و مباحثات ايدئولوژيك، وحدت حوزه و دانشگاه مهم ترين عناصر گفتمان غالب بود. تنها امام محور و ملاك حركت ها به حساب مي آمد. گروه مرجع دانشجويان چهره هايي نظير حجه الاسلام خامنه اي، موسوي خويني ها بودند. به تدریج رقيب جديدي براي حضور دانشجويان مسلمان به نام واحد دانشجويي حزب جمهوري اسلامي به وجود آمد و بعضا اصطكاك هايي بين اين دو شكل رفت. اصطكاكات زمينه هاي اولين تفرق ها را شكل داد.

انقلاب فرهنگي
با انقلاب فرهنگي همه ي گفتمان هاي رقيب و التقاطي نظير انجمن هاي دانشجويان مسلمان وابسته به سازمان مجاهدين خلق حذف شدند كه اين پروژه با خروج منافقين از نظام و انقلاب و اعلام جنگ رسمي در 30 خرداد 60 چهره جديدي يافت. انجمن هاي اسلامي يكه تاز دانشگاه ها شدند. براي كاهش اصطكاك ها با حزب جمهوري بچه هاي انجمن شرط عدم عضويت اعضا در احزاب را از اساسنامه حذف كردند.

آغاز اختلاف
شروع اختلافات دورن نظام و حزب جمهوري و سازمان مجاهدين انقلاب و تفكيك دو جناح چپ و راست بر محور عناصري نظير حد و مرز ولايت فقيه و ميزان پررنگی عدالت خواهي و استكبار ستيزي در گفتمان دانشجويان، انجمن ها را به سمت نزديكي به جناح چپ كه خود را خط امام خوانده و در زمينه استكبارستيزي راديكال تر عمل مي كرد و عدالتخواهي در گفتمان آن پررنگ تر بود، كشاند. سران جناح راست نظير مهدوي كني عليه تحكيم موضع مي گرفتند و اين مسائل با برخوردهاي امام رو به رو مي شد. جريان نزديك به جناح راست و شاخه دانشجويي حزب از تحكيم خارج شدند و يا حذف گرديدند. تحكيم به شدت از دولت مهندس موسوي دفاع مي كرد. دوران دولتي كردن همه چيز حتي جنبش دانشجويي شروع شد. تحكيم داتش به سكوي پرتاب به حاكميت و رشد سياسي بدل مي شد. شاخه هاي دانشجويي احزاب و گروه ها نظير موتلفه فعال شدند. بخش عمده اي از فعاليت تحكيم معطوف به پشتيباني از دفاع مقدس ها بود. تحكيم در انتخابات ها ليست داد و مانند احزاب سياسي با گروه ها ائتلاف كرد.

تشكيل بسيج دانشجو و طلبه
امام خميني به مناسبت هفته بسيج در اولين سال آتش بس از ضرورت تشكيل بسيج دانشجو و طلبه به عنوان ضروري ترين تشكل با اهدافي نظير ارائه چهارچوب هاي اسلام ناب، مبارزه با تحجر و پول پرستي و اشرافيت، تفكر براي تشكيل حكومت بزرگ اسلامي، گسترش بسيج به كل دنيا، حفظ گفتمان نه شرقي نه غربي سخن گفتند. تشكيل تشكل جديد مدعي هايي پيدا كرد. جهاد، تحكيم، سپاه و… سر آخر قرعه به نام سپاه و بسيج مستضعفين افتاد. اولين بسيج انتخابي با راي دانشجويان دانشگاه امام صادق (عليه السلام) شكل گرفت. كه بعدها با فشار منحل شد، تا تشكيل رسمي بسيج چند سالي طول كشيده شد. بسيج دانشجويان و طلاب به صورت جدا شكل گرفت.

وقتي بديل ها سر بيرون مي آورند
آغاز دولت سازندگي، با بسته شدن فضاي نقد،‏يكجانبه گرايي،‏سياست زدايي از دانشگاه(با اعتراض شديد مقام معظم رهبري با جمله معروف «خدا لعنت كند كساني را كه نمي خواهند داشنگاه ها سياسي باشد») و از سويي جبهه گيري جريان چپ عليه دولت همراه شد. دولت آقاي هاشمي نيز از با استفاده از اين فرصت به گروه هاي مخالف تحكيم در دانشگاه ها پرو بال داد. كار بر تحكيمي ها سخت شد و با از دست دادن حمايت از خود در قوه قضائيه- كه به مصادره دفتر تحكيم در خيابان خارگ (دانشگاه علوم قضايي فعلي)‏ انجاميد.- گروه های بدیل كه بيش تر وابسته به جناح راست بودند تنش هايي در كنش با تحكيم پیدا کردند.

انصار حزب الله نيمي دانشجو نيمي مردمي
استثنایی هم در اين بين جريان انصار حزب الله با هويتي دانشگاهي و مردمي بود. اين جريان از بچه هاي جنگ تشكيل مي شد كه مي خواستند به صورت مستقل عمل كنند. و عناصري نظير عدالت و تهاجم فرهنگي در گفتمان آن ها بود. تجمع هاي چند هزار نفري ابتداي دهه 70 مقابل وزارت خانه ها، تراكت هاي توزيعي در نماز جمعه و… از جمله اقدامات آن ها بود. اين جريان كه بعدها به صورت كامل صبغه دانشجويي خود را از دست داد و به یك تشكل شهري تبديل شد. با چهره هايي نظير حسين الله كرم، مسعود دهنمكي و محتشم شناخته مي شد. بعدها اين جريان با سياسي شدن بخشي از آن بعد از انتخابات مجلس پنجم انشعاب يافت و دو گروه در قالب انصار حزب الله با محوريت ماهنامه و بعدها هفته نامه يالثارات الحسين و نیز رزمندگان حزب الله و جريان اجتماعي تري كه مسعود دهنمكي با شلمچه و جبهه و صبح و صبح دوكوهه آن را نمايندگي كرد سربرآوردند. گرچه حضور مستقيم دانشگاهي خود را خيلي سريع از دست داد اما به خصوص نشريات و جلساتش محمل بازتوليد بخشی از گفتمان انقلابي بدل شد كه در دهه 80 توانست نقش آفريني هايي در جريان هاي جديد دانشجويي داشته باشد.

جامعه اسلامي دانشجويان
جريان هاي وابسته به جامعه روحانيت، شاخه دانش اموزي حزب جمهوري و موتلفه اسلامي با استارت حركت هايي در سال 66 و 67 بنياد تشكلي جديد را نهادند كه به وسيله جناح راست و دولت هاشمي تقويت شد و در مقابل تحكيم – كه به مثابه شاخه دانشجويي جريان چپ و مجمع روحانيون عمل مي كرد- به عنوان پياده نظام جناح راست در دانشگاه ها ظاهر شد و مانند تحكيم وارد ائتلاف ها و زد و بندهاي سياسي شد. بيش تر از ان كه هويت دانشجويي و اجتماعي بيابد هويت سياسي يافت و تقابل هاي متعدد با تحكيم چه در دوران اسلام گرايي و چه در دوران ليبرال مسلكي آن پيدا كرد. بعدها نسل هاي جديد جامعه اسلامي تلاش كردند تا هويت دانشجوي تري بيابند و از راست سنتي فاصله بگيرند. اما باز روحيه تربيت نيرو براي نظام اولويت كاري جامعه اسلامي بود لذا بسياري از اقدامات دانشجويي تشكل ها درون جامعه اسلامي ظهور نیافت.

انجمن هاي اسلامي دانشجويي
در ادامه اختلافات دهه 60 تحكيم جريان نزديك به شاخه دانشجويي حزب جمهوري از آن خارج شد. شاخص ترين چهره حشمت الله طبرزدي بود كه با استفاده از فضاي ضد تحكيم و چپ دولت هاشمي به شدت از طرف دولت هاشمي حمايت شد و سريعا رشد كرد. بعدها با نشريه پيام دانشجوي بسيجي به صورت جدي به سراغ گفتمان ولايت پذيري و عدالت خواهي رفت و رفته رفته حمايت هاي دولت هاشمي به ويژه با انقادات شهردار تهران از بين رفت و نوعي معارضه با اين جريان شكل گرفت كه به دستگيري طبرزدي انجاميد. تيترهاي تند،‏ زدن همه اشخاص و انتظارات بي جا از جايگاه ولايت بعدها تشكلي كه حول كاريزماي طبرزدي شكل گرفتاه بود را به خروج از نظام كشاند. بعدها از پی آن،‏ جنبش اعتدال و توسعه شكل گرفت.

طرح تهاجم فرهنگي و نوسازي معنوي
فضای چالش های سياسي، اجتماعي و فرهنگي دهه 70 به ويژه بحث تهاجم فرهنگي با انفعال نيروهاي انقلابي، دنياگرايي، فردگرايي و درون گرايي همراه شد. مقام معظم رهبري به صورت جدي بعد از طرح و تاكيد بر تهاجم فرهنگي، نوسازي معنوي را به عنوان پايه تحولات اجتماعي مطرح كردند كه در سامان يابي حركت دانشجويي نقش جدي ايفا كرد.

سامان يابي بسيج دانشجويي
ابتدا اعضاي بسيج بيش تر از بچه هاي جنگ بودند تشكيل شد. بعدها با سياسي شدن مفرط تحكيم و بديل هايش نظير جامعه اسلامي دانشجويان و پانجمن هاي اسلامي دانشجويي به مامن بسياري از نيروهاي ارزشي دانشگاه ها حول گسترش معنويت در دانشگاه ها شد. مبارزه با فساد اخلاقي،‏برگزاري اردوهاي معنوي نظير اردوي جنوب و… در ابتدا از اهم فعاليت هاي بسيج بود. سابقه بسيج و حمايت سپاه خيلي سريع بسيج را در كنار تحكيم به فراگير ترين تشكل دانشجويي تبديل كرد. با شروع انحرافات فكري در تحكيم و جريان چپ يكي از محورهاي فعاليت بسيج به مبارزه با تجديد نظر طلبي تغيير يافت كه در قالب بسته هاي آموزشي بسيج و در راس همه كليد خوردن طرح ولايت از 1374 نمود عيني يافت. بسيج در مقاطع مختلف در مقابله با جريان تجديد نظر طلب و غربزده و شرقزده تقش اساسی ایفا کرد و مهم ترین مامن حضور نیروهای ارزشی دانشگاه شد.

تحكيم ليبرال
برخوردهاي بسته دولت سازندگي با تشكل ها و علي الخصوص تحكيم، حذف جريان چپ از دولت، مجلس و قوه قضاييه و تصميم آن جريان به خانه نشيني بعد انتخابات مجلس چهارم و برخوردهاي امنيتي، زمینه ساز ركود تحكيم شد. از سويي تحکیم چهارچوبه فكري منسجم وجود نداشت. روابط سياسي كه با تغيير بعضي انقلابيون دهه 60 با مشكل در عدم پذيرش رهبري فردي كه در دهه 60 عضوي از جناح مقابل بود، علوم انساني خواندن جمع زيادي از تحكيمي هاي دهه 60 و بازگژشت آن ها به تحكيم به صورت مستقيم يا ايفاي نقش پدربزرگ، تحكيم را به دامن جريان هاي ليبرال و حتي نهضت آزادي برد. تبديل شدن به تريبون تجدیدنظرطلبان آغاز روند استحاله فكري و اخلاقي تحكيم بود. روندي كه همه جريان هاي معارض چه مدافعين انقلاب اسلامي و چه مخالفين جناح چپ را به اتحاد عليه ساختارشكني سياسي و معرفتي فراخواند. گرچه جايگاه تحكيم و پشتوانه هاي آن با انتخابات دوم خرداد 76 و مجلس ششم احیا شد. اما اين روند به ويژه در پيوند با جناح چپ وجريانات روشنفكري درون آن ادامه يافت.

کانون های نهاد و جهاد دانشگاهی
با غیر سیاسی شدن دانشگاه ها بعضی نهادهای فرهنگی و ارزشی مورد استقبال بخش غیرسیاسی تر دانشجویان مسلمان قرار گرفتند که جمع کثیری را در کانون های نهاد رهبری و بخش علمی تر را در قالب جهاد دانشگاهی مجتمع کرد که بخشی از نقش آفرینی فرهنگی دانشگاه را بر عهده گرفتند.

تشكيل اتحاديه انجمن هاي اسلامي دانشجويان مستقل
از ابتداي تشكيل تحكيم بعضي از انجمن هاي معدودي كه جريان غالب بر تحكيم قرار نگرفتند، و يا بعدها در منازعات دروني جدا شدند، که با انحراف فكري و اخلاقي و عملي تحكيم روند جدي تري يافته بود در سال 77 با محوريت انجمن هايي نظير شهيد چمران اهواز انجمن اسلامي 69 تربيت معلم و… به تاسيس اتحاديه انجمن هاي اسلامي دانشجويان مستقل دست زدند كه با استقبال حاكميت نيز روبه رو شد. مخالفت هاي جريان دوم خرداد و واكنش هاي تند تحكيمي ها از موانع پيش روي اتحاديه تازه تاسيس بود. بعدها جريانات اقماري مثل مركز مطالعات استراتژيك جنبش دانشجويي مسلمان، اتحاديه دانشگاهيان جهان اسلام از دل آن جوشيد. اين جريان جزو منتقدين سياسي دوم خردادي ها و تحكيم ادامه حيات داد.

طرح نهضت نرم افزاري و آزاد انديشي
در فضای انفعالی دهه 70 مقام معظم رهبری در سال 77 و 78 با طرح تولید علم و جنبش نرم افزاری و احیای تمدن اسلامی فضایی را رقم زد، که جنبش دانشجویی و دانشگاه را از فضای انفعالی نسبت به غرب به سمت فضای فعال و تهاجمی و زنده کردن بخش های ایجابی اندیشه اسلامی در مقابله با غرب آماده کرد.

حلقه هاي معدود گفتمان امام
در فضای دهه 70 جریان های معدوددی در دانشگاه و حوزه حول تعدای از اساتید و در نشریات در مجلاتی مانند سوره، نیستان، صبح، شلمچه، جبهه شکل گرفت که ضمن تزویج بازگشت به ارمان های امام و انقلاب، بر وجوه فکری و فرهنگی انقلاب اسلامی تاکید می کرد. بازگشت به اسلام ناب، خط امام و عدالت مبارزه با اسلام آمریکایی، تحجر، اشرافیت، التقاط عناصر مهم این مدل فکری بود. این جریان که مشخصا از درون بسیج جوشید با زرگری خواندن جنگ جناح ها به بازشناسی اصول انقلاب و رابطه بی واسطه با ولی فقیه و رویکرد فعال و ایجابی نسبت به دشمن و رویکرد همه جانبه به امر به معروف و نهی از منکر با تاکید بر اولیت منکراتی نظیر اشرافیت و مفاسد اقتصادی داشت. که در دانشگاه هایی نظیر امام صادق و بعضی شهرستان ها و حوزه های علمیه در قالب حلقه های مطالعاتی و فرهنگی در حال نضج یافتن بود.

اتحاديه هاي دانشگاه آزاد
دانشگاه آزاد که در سال های دهه 70 با اعتراضات مکرر دانشجویی نسبت به ساخت و مدل اداره همراه بود. برای خلاصی از تشکل ها، اقدام به تاسیس تشکل های موازی داخلی کرد که اکثرا رویکرد غیر سیاسی داشتند و بعدها در کاندیداتوری های رییس دانشگاه آزاد در انتخابات نقش های محوری داشتند. بعد از چندی اتحادیه اول دانشگاه آزاد و ابتدای دهه 80 سازمان اسلامی دانشجویان ایران(سادا) اتحادیه دوم و در سال های میانی دهه 80 اتحادیه سوم و بعدها چهارم تاسیس گردیدند. و در پرونده های دانشگاه آزاد در سال های میانی دهه 80 به عنوان حامی جدی مدیریت 30 ساله دانشگاه آزاد نقش ایفا کردند. بسیاری از اعضای سابق ان ها اکنون جزو مسئولین واحدهای مختلف دانشگاه آزاد به حساب می آیند.

طرح نهضت عدالتخواهي به وسيله رهبري
در تدوام باز کردن فضای جدید و شکستن فضای جناحی و انفعالی و سال های سیاه دهه 70 رهبر معظم انقلاب با صدور فرمان 8 ماده ای به سران سه قوه و نامه به جنبش دانشجویی در 6/8/81 برای پی گیری عدالت فضای جدیدی برای جنبش دانشجویی باز کردند که سراسر دهه 80 در داشنگاه و جامعه متاثر از ان شد. بلافاصله حرکت ها و همایش های متعدد دانشجویی صورت پذیرفت. کپر (کمیته پیگیری فرمان رهبری) جزو اولین مسائل این حوزه بود.

اردوهای جهادی
رویکرد انجام کار عملی برای محرومین که از دل حرکت های جهادی دانشگاه امام صادق و فارغ التحصسیلان بعضی مدارس تهران در انتهای دهه 70 جوشید خیلی سریع فراگیر شد و در ابتدای دهه 80 به عنوان یکی از پرطرفدارترین مدل های نقش افرینی دانشجویی در این عرصه به ویزه در دل بسیج، سامان یافت. که در انتهای دهه 80 با دست به دست هم دادن فعالان این عرصه جریان سازی جیدید را آغاز کرد و البته با بدیل حکومتی خود نیز مواجه گردید.

تشكيل جنبش عدالتخواه دانشجويي
پیام رهبری به جنبش دانشجویی و سران سه قوه موجب اتحاد جدی حلقه های معدود طراح بازگشت به گفتمان امام در دهه 70 شده بود که حول گفتمان اساتید و متفکران جبهه فرهنگی انقلاب سامان یافته بود و سرعتی دو چندان یافت. تا با جمع شدن تشکل های پیش تاز این عرصه که عمدتا بر اساس عمل مستقل از دل بسیج بیرون آمده بودند در قم در سال 81 و دیدار با مراجع و علمای فعال در عرصه عدالت، جنبش عدالتخواه دانشجویی آغاز به کار کرد. محورهای گفتمان جنبش در تداوم حلقه های دهه 70 عدالتخواهی، استکبارستیزی، اسلام ناب، خط امام، نفی دعوای زرگری جناح ها، ایجاد حبقه توزیع محصولات جبهه فرهنگی انقلاب و غلبه سیاست بر فرهنگ بود. بعدها جنبش با کارتن خوابی برای حل معضل کارتن خوابی در سال 83، تحصن مقابل مجلس برای لغو دانشجوی پولی، اعتراض به مذاکره با امریکا در سال های 82، 85، 86 و 87،نقد قوای سه گانه در میزان پایبندی به عدالت، نقد حاکمیت برا اساس اصول از سایر تشکل های دانشجویی متمایز شد.

انشعاب در تحكيم
در پی منازعات درون دفتر تحکیم وحدت، بر سر خروج از حاکمیت و حضور در ان، که از انتخابات دوم ریاست جمهوری آغاز شد، و با دعوا بر سر پایبندی به اساسنامه شدت یافت و دخالت بعضی گروه های موسوم به اصلاح طلب نیز به آن دامن زد. در این بین و بعد از کشمکش ها و یارکشی های متعدد و تذبذب بعضی انجمن ها مثل انجمن تهران تحکیم مدت ها بدون شورای جدید ادامه یافت تا با برگزاری نشست دانشگاه شیراز بالاخره اکثریتی از انجمن ها که به حضور در چارچوب نظام معتقد بودند، با حضور در ان شورای مرکزی را انتخاب کردند. بعد از ان انجمن های مخالف با تشکیل نشستی دیگر در دانشگاه علامه شورای مرکزی دیگری انتخاب کردند، که بعدها گروه ها به دو طیف تحکیم شیراز و علامه معروف شد. طیف شیراز بعدها تداوم حیات داد و طیف علامه با تحریم انتخابات و طرح رفراندوم به سمت خروج از حاکمیت سوق پیدا کرد.

نهضت دفاع از استقلال
واقعه مهم دیگر طرح جنبش دفاع از استقلال برای دفاع از حق هسته ای در سال 1382 بود که با حرکت دانشجویی جدی شعار انرژی هسته ای حق مسلم ماست به یک شعار ملی تبدیل شد و بخشی از جنبش دانشجویی دهه 80 به صورت جدی حول دفاع از این حق ملی بسط یافت. این جریان که از دل بسیج دانشجویی، جنبش عدالتخواه و بعضی تشکل های دیگر از تجمع مقابل سعداباد و سفارت انگلیس کلید خورد به یکی از گفتمان های غالب دوران بعدی جنبش دانشجویی تبدیل شد.

تشکیل جنبش داشنجویان جهان اسلام
با آغاز انتفاضه الاقصی و پس از ان حمله امریکا به عراق و طرح تحریم کالاهای صهیونیستی در دهه 80 گفتمان جهان اسلام در بین تشکل های دانشجویی رشد یافت به تاسیس تشکل های مختلف فعال در جهان اسلام به صورت مستقل و اقماری تشکل ها انجامید. به ویژه NGOدانشجویی ستاد پاسداشت شهدای نهضت جهانی اسلام نقش جدی در این زمینه ایفا کرد. مرکز مطالعاتی فرهنگی بیداری اسلامی دانشگاه امام صادق، بسیج جهانی اسلام، اتحادیه دانشگاهیان مسلمان، طرح اتحاد دانشجویان جهان اسلام و… از این موارد بودند که مهم ترین، و پایدارتین آن ها جنبش دانشجویان جهان اسلام بود که ازحمله آمریکا به فلوجه و از دل بسیج دانشجویی جوشید و نقش جدی در طرح تحریم کالاهای اسراییلی در کشور ایفا کرد. این حرکت بعدها با تلفیق چند مجموعه نظیر بسیج جهانی اسلام تدوام یافتاما تاکنون توانایی تبدیل شدن به جنبش دانشجویی و تشکل مستقل را به دست نیاورده است.

انحلال دفتر تحكيم علامه
کشمکش تحکیم و عدم پایبندی به اساسنامه و حرکت های ساختارشکنانه، به اضمحلال تحکیم و با اقداماتی نظیر ایستدان در کنار اشغالگران در جنگ غزه به غیرقانونی شدن آن انجامید.