مقدمه
در 22 مرداد 1332 ستاد اجرایی كودتا در سفارت آمریكا با شركت روزلت، شوارتسكف و زاهدی وزیر كشور مصدق تشكیل می شود. زمینه سازی كودتا از سال 1331 با صحنه سازی رفتن شاه در نهم اسفند و تجمع عده ای برای جلوگیری از رفتن وی و همچنین اقداماتی كه مصدق – از جمله انحلال مجلس و عدم مجازات مسببین 30 تیر و منزوی كردن آیت الله كاشانی – فراهم شده بود. ( 1 )
اجرای كودتا :
پس از تشكیل ستاد كودتا در سفارت آمریكا، شاه حكم عزل مصدق را صادر می‌كند. نصیری كه در آن زمان رئیس گارد تشریفات بود مأمور تحویل حكم به مصدق می شود. اما محافظین مصدق وی را بازداشت و تحویل فرمانداری نظامی می دهند. شاه با تصور این كه كودتای 25 مرداد با شكست مواجه شده است با همسرش ثریا به رامسر و از آنجا به بغداد و سپس به رم می رود. كه این امر موجب ناراضایتی مردم و تظاهرات علیه شاه در روزهای 26 و 27 مرداد می شود. با فرار شاه و دستگیری نصیری و مخفی شدن زاهدی – كه برای دستگیری وی جایزه گذاشتند – مرحله اول كودتا با شكست مواجه می شود. ( 2 )
فرمانداری نظامی برای دستگیری زاهدی اعلامیه ای به شرح ذیل صادر می كند:
«هركس از محل سكونت سرلشكر زاهدی كه منجربه دستگیری وی گردد به فرمانداری نظامی اطلاع بدهد به اخذ یك صد هزار ریال پاداش نقدی موفق خواهد شد.» ( 3 )
با شكست كودتا برخی از نظامیان با ارسال تلگرافی این شكست را به مصدق تبریك می‌گویند؛ سرتیپ خاتمی در تاریخ 26/5/1332 طی تلگرافی چنین بیان می‌كند:
«جناب اشرف آقای دكتر مصدق نخست وزیر محبوب ملی موفقیت آن حضرت را در رفع موانع و حفظ استقلال كشور با تائید خداوند تبریك عرض می كنم. سرتیپ خاتمی» ( 4 ) 
سپهبد نخجوان نیز یك روز پس از شكست كودتا تلگرافی به شماره 2763 در تاریخ 26/5/1332 به شرح ذیل برای نخست وزیری ارسال می نماید:
«كاخ نخست وزیری توسط آقای فریور حضرت اشرف نخست وزیر معظم مراتب تنفر شدید خود را از توطئه خائنانه و كودتای ننگین ابراز احترامات بی پایان و ارادات صمیمانه خود را حضور پیشوای محبوب ملی تقدیم می‌داریم. سپهبد نخجوان» ( 5 ) 
یك روز قبل از كودتای 28 مرداد 1332 آیت الله كاشانی علیرغم تمامی بی مهری ها و اذیت هایی كه از طرف دكتر مصدق و طرفداران او دیده بود ، در نامه ای خطر وقوع كودتا را به دكتر مصدق گوشزد نموده و به او پیشنهاد همكاری و اتحاد در جلوگیری از توطئه های دشمنان را می دهد، متن نامه به این شرح است:
«حضرت نخست وزیر جناب آقای دكتر مصدق (دام اقباله) عرض می شود اگر چه امكانی برای عرایضم نمانده، ولی صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است و علی رغم غرض ورزی ها و بوق و كرنای تبلیغات، شما خودتان بهتر از هر كس می دانید كه هم و غم من در نگهداری دولت جنابعالی است كه خودتان به بقای آن مایل نیستید. از تجربیات روی كار آمدن قوام و لجبازی های اخیر، بر من مسلم است كه می خواهید مانند سی ام تیر كذایی یك بار دیگر، ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید. حرف اینجانب را در خصوص اصرارم در عدم اجرای رفراندم نشنیدید و مرا لكه حیض كردید. خانه ام را سنگباران و یاران و فرزندانم را زندانی فرمودید و مجلس را كه ترس داشتید شما را ببرد، بستید. و حالا نه مجلس و نه تكیه گاهی برای ملت گذاشته اید. زاهدی را كه من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل كنترل نگه داشته بودم با لطایف الحیل خارج كردید و حالا همان طور كه واضح بود در صدد به اصطلاح كودتا است. اگر نقشه شما نیست كه مانند سی ام تیر عقب نشینی كنید و به ظاهر قهرمان زمان بمانید و اگر حدس و نظر من صحیح نیست كه همان طور كه در آخرین ملاقاتم در «دزاشیب» به شما گفتم و به «هندرسون» هم گوشزد كردم كه آمریكا ما را در گرفتن نفت از انگلیس ها كمك كرد و حالا به صورت ملی و دنیاپسندی می خواهد به دست جنابعالی این ثروت ما را به چنگ آورد و اگر واقعا با دیپلماسی نمی خواهید كنار بروید این نامه من سندی است در تاریخ ملت ایران كه من شما را با وجود همه بدی های خصوصی تان نسبت به خودم، از وقوع حتمی یك كودتا آگاه كردم كه فردا جای هیچ گونه عذر موجهی نباشد. اگر به راستی در این فكر اشتباه می كنم، با اظهار تمایل شما سید مصطفی و ناصرخان قشقایی را برای مذاكره خدمت می فرستم. خدا به همه رحم بفرماید، ایام به كام باد. سید ابوالقاسم كاشانی» (6 )
پاسخی را كه دكتر مصدق در جواب نامه مرقوم داشت این بود:« مرقومه حضرت آقا به وسیله آقای حسن زیارت شد. این جانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم. والسلام» ( 7 )
پس از این شكست زاهدی زاهدی به سفارت آمریكا می‌رود و اجرای كودتا با همكاری سفیر و اعضای ستاد كودتا پی گیری می شود. بر اساس برنامه ی تنظیم شده از طرف سیا عده ای از اراذل و اوباش مانند شعبان جعفری معروف به شعبان بی مخ و دار و دسته اش كه از قبل سازماندهی شده بودند و با آنها ارتباط داشتند، با پرداخت مبلغی پول به خیابان ها ریخته و علیه مصدق و به حمایت از شاه شعار می‌دهند. ( 8 )
رئیس مجلس در تاریخ 28/5/1332 به محمد مصدق، نخست وزیر نامه ای مبنی بر درخواست صدور دستور و موظف نمودن مامورین انتظامی به جلوگیری از تجمع افراد و دستجات در محوطه مقابل مجلس و میدان بهارستان به جهت ایجاد تشنج و توهین به نمایندگان مجلس به شرح ذیل است:
«جناب آقای نخست وزیر
… برای جلوگیری از بروز هر نوع تشنج مقتضی می‌دانم دستور بفرمایید مأمورین انتظامی از تجمع افراد و دستجات كه به نام طرفداری از دولت در محوطه مقابل مجلس و میدان بهارستان موجبات تشنج و توهین به آقایان نمایندگان محترم را فراهم می‌آورند جلوگیری نمایند چه با تجمع یك دسته و دسته دیگری هم به ظاهر برخاسته و موجبات بی نظمی را فراهم می‌آورند و انتظار دارم با صدور این دستور موجبات حفظ نظم و آرامش از هر جهت فراهم گردیده و آقایان نمایندگان محترم بتوانند به وطایف ملی و قانونی خود اقدام بفرمایند. رئیس مجلس شورای ملی . سید ابولقاسم كاشانی» ( 9 )
سرانجام در ساعت سه و نیم بعد از ظهر رادیو اشغال شد و زاهدی سقوط دولت مصدق و پیروزی كودتا را اعلام و از شاه خواست كه به مملكت برگردد. سرلشكر زاهدی در تاریخ 28/5/1332 به فرماندهی گارد سلطنتی چنین می‌نویسد:
«فرمانده گارد سلطنتی
لازم است فوراَ دو گروهان از قسمت مستقل گارد برای تقویت نیروهای انتظامی شهر به فرمانداری نظامی اعزام و در اختیار قسمت مزبور گذاشته شود. حامل این دستور سرگرد انصاری خواهد بود. عمل آنها با [گروه] افسران خواهد بود. نخست وزیر- سرلشكر زاهدی» ( 10 )
بدین ترتیب با هزینه ای كمتر از سه میلیون دلارآمریكا دوران تازه ای را در تاریخ ایران می گشاید. كودتای صورت گرفته چند هدف را داشت:
1- انتقال سلطه از انگلیس به آمریكا
2- اسلام زدایی و تضعیف روحانیت گروههای اسلامی مبارز
3- توسعه و اقتدار ساواك ( 11 )
با پیروزی كودتا، رژیم، این حادثه را رستاخیز ملی 28 مرداد یا قیام ملی 28 مرداد نامگذاری كرد و به همین مناسبت در سالهای مختلف برای چنین روزی مراسم بزرگداشت در شهرهای كشور برگزار كرد. ( 12)
منابع :
1 – كودتای 28 مرداد بنابه اسناد منتشر شده از سوی ” سیا ” یك اقدام برنامه ریزی شده بوده است كه برای انجام كودتا در ایران اقداماتی مانند: كمك مالی به مخالفان، جلب همكاری شاه، توافق با زاهدی، ارتباط با مجلس، تلاش در جهت همراه كردن روحانیون به منظور مخافت با مصدق، ارتباط با بازار، حزب توده، مطبوعات و برنامه تبلیغات ( پیش از مصدق باید تبلیغات ضد مصدق را شدت بخشند، زاهدی باید به سرعت رؤسای كارآمد را برای كنترل مطبوعات و تبلیغات دولتی منصوب كنند و آنها می بایست:همه خبرنگاران خارجی در جریان امور قرار گیرند، از رادیو بیشترین استفاده را بنمایند، اظهار نظرهای رسمی و از پیش آماده شده آمریكا و بریتانیا منتشر كنند ) می‌بایست صورت می‌گرفت.
ر. ك : آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، كد: 25575 – منصوری، جواد، سیر تكوینی انقلاب اسلامی، وزارت امور خارجه، تهران، 1385، ص 94
2 – ر.ك : منصوری، جواد، پیشین، ص 98-99 . آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، كد: 25575
3 – آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، كد:16734
4 – آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، كد: 25571
5 – آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، كد: 25571
6- ر.ك : آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، كد: 25571، منصوری، جواد، پیشین، ص 96-97
7 – منصوری، جواد، پیشین، ص 97
8- همان
9 – آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، كد: 25571
10 – آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، كد: 25571
11 – منصوری، جواد، پیشین، ص 101-102
12- ر.ك: به پرونده های مختلف در آرشیو مركر اسناد انقلاب اسلامی با عنوان كودتای 28 مرداد 1332
Sorry. No data so far.