آیا کوروش همان «ذوالقرنین» مطرح شده در قرآن است؟

تریبون مستضعفین – خداوند در قرآن كریم در سوره‌ی كهف‌، آیات 83 تا 98 از شخصی ملقب به «ذوالقرنین» یاد كرده است كه البته در مورد نام واقعی این فرد، میان مفسران و محققان اختلاف است.

درمورد شأن نزول این آیات از ظاهر اسلوب آیات این برداشت می‌شود كه شخصی از پیامبر (ص) از ذوالقرنین سؤال کرده است و این آیات در پاسخ سؤال ان فرد نازل شده است. اما هویت «ذوالقرنین» در قرآن بحث مهمی درباره‌ی یكی از مسائل تاریخی است كه محققان قدیم و جدید در آن متحیر بوده‌اند.

در مورد خصایص ذوالقرنین در قرآن آمده است:

۱- قرآن از قول سؤال کنندگان لقب ذوالقرنین را مطرح کرده است؛ یعنی این نام یا لقب را قرآن از خود وضع نكرده بلكه آنان كه درباره‌ی این شخص از پیامبر (ص) سؤال کرده بودند این لقب را بر او نسبت داده‌اند؛ « ویسئلونك عن ذی القرنین »

۲- خداوند او را ملك و اسباب فرمانروایی بخشیده و غلبه برای او مهیا كرده بود.

۳- فتوحاتی که وی در جنگ‌های عظیم خویش بدست آورده بود از سه جهت توصیف شده است: اول از سمت غربی تا جایگاهی بوده است که در آنجا خورشید گویی در چشمه‌ای فرو می‌رفت. دوم از سمت شرقی تا جایگاهی بوده است که به سرزمینی می‌رسید كه آبادانی نبوده و در آن قبایل بدوی سكونت داشته‌اند. سوم به جایگاهی رسیده بود كه در آن تنگنای كوهی بوده است و از پشت كوه گروهی موسوم به یاجوج و ماجوج ساكن بوده‌اند كه بر اهالی این سرزمین از هر سو می‌تاختند و به غارت می‌پرداختند و آنان مردمی وحشی و محروم از مدنیت و خرد بوده‌اند‌.

۴- پادشاه در تنگنای كوه برای حفظ مردم از دستبرد و غارت یاجوج و ماجوج سدی بنیان نهاد.

۵- این سد تنها از سنگ و آجر ساخته نشد بلكه در آن آهن و مس نیز به كار رفته بوده و به همین خاطر سدی بلند درست شده بود بطوریکه كه غارتگران از دستبرد بدان عاجز آمدند.

۶- این پادشاه به خدا و به آخرت ایمان داشته است.

۷- پادشاهی دادگر بود و نسبت به رعیت عطوفت داشت و هنگام كشورگشایی كینه ورز و قتال نبوده است و از این رو زمانی كه بر قومی در غرب چیره شده است مردم گمان کرده‌اند كه او هم مانند دیگر كشورگشایان خونریزی را آغاز خواهد كرد ولی او این کار را نکرده است بلكه به آنان گفته است: پاكان شما هیچ‌گونه بیمی در دل راه ندهند و هر یك از شما كه عملی نیكو كند پاداش آنرا خواهد دید. با آنكه آن قوم بی یاور و دادرسی در چنگال قدرت او بودند با ایشان شفقت كرد وبه دادگری و نیكوكاری دل آنان را بدست آورد.

۸- به مال آزمند نبوده است زیرا هنگامی كه برای ساخت سد، مردم خواستند به جمع آوری مال بپردازند از قبول آن امتناع كرد و گفت آنچه را خدای به من ارزانی داشته مرا از اموال شما بی‌نیاز می‌کند لیكن مرا به قوت بازو یاری دهید تا برای شما سدی آهنین بسازم.

اما آنچه مهم است این است که این پادشاه كه بوده و در كجا ظهور كرده و چرا بدین لقب شگفت‌انگیز ملقب شده است؟ آیا براستی پادشاهی كه بدین لقب نامیده شده وجود داشته است یا كلمه‌ی خرافی و یكی از اساطیر اولین است؟ این مسائل و بسیاری از پرسش‌های دیگر پیرامون این مسئله هست و در طی قرون و اعصار گذشته خاطر دانشمندان و محققان را به خود مشغول كرده است. لیكن هیچ پاسخ مقنعی بدان نداده‌اند.

در مورد اسم و هویت ذوالقرنین اسامی مختلفی در روایات توسط بزرگان و مفسران ذکر شده است. در این روایات از افرادی همچون «عیاش» ، «اسكندر مقدونی» ، «مرز یابن مرز به یونانى» ، «مصعب بن عبدالله بن قحطان» ، «صعب بن ذى المراثد» ، «شین هوانك تی‌» ، «عبدالله بن ضحاك» ، «کوروش کبیر» و … نام برده شده است. هر یك از این بزرگان هم كوشیده‌اند تا ویژگی‌های قرآنی ذکر شده را با او تطبیق دهند.

در این میان کسانی هم بوده‌اند که با دلیل و مدرک این افراد منتسب به ذوالقرنین را رد کرده‌اند. به عنوان مثال فخر رازى در تفسیر خود اصرار دارد كه ذوالقرنین را همان اسكندر مقدونى معرفی کند، و در این باره گفتارى دارد كه خلاصه‌اش این است:
قرآن دلالت مى‌كند كه قلمرو حكومت ذوالقرنین تا به آخر غرب و شرق و سمت شمال رسید و بنابر شهرت تاریخى كسى كه حكومتش به این حد رسید، جز اسكندر شخص دیگرى نیست ، چه آنكه اسكندر بر تمام كشورها مسلط شد سپس به مصر رفت اسكندریه را ساخت و سپس وارد شام شد و هر جا قدم مى نهاد آنجا را فتح مى كرد، بر ایران و هند و چین و… تسلط یافت ، وقتى كه قرآن ذوالقرنین را چنین معرفى مى كند كه بر همه جا تسلط یافت و در تاریخ ثابت شده كه اسكندر قاف تا فاف عالم را گرفت پس ‍ ذوالقرنین همان اسكندر است.

در میان هم کسانی بوده‌اند که  مصداق اسکندر را برای ذوالقرنین نامناسب دانسته‌اند و در گفتار فخر رازى چند اشكال وارد دانسته‌اند:
نخست اینكه كسى كه از نظر تاریخ بر مشرق و مغرب و شمال و جنوب تسلط یافته باشد، تنها اسكندر نیست ، بلكه افرادى نیز مثل كورش ، بخت النصر و… چنین استیلاء پیدا كردند.
دوم اینكه قرآن، ذوالقرنین را مؤ من به خدا و روز قیامت و یگانه پرست معرفى مى‌كند، در صورتى كه اسكندر از ستاره پرستان بود و نقل كرده‌اند كه حیوانى را براى ستاره مشترى ذبح نمود.
سوم اینكه در هیچیك از تواریخ ذكر نشده كه اسكندر مقدونى سد یأجوج و مأجوج را ساخته باشد.
چهارم اینكه اسكندر در راه كشورگشائى، افراد بسیارى را كشت و خونریزى درعالم بپا كرد، در صورتى كه قرآن، ذوالقرنین را عادل و مهربان و مخالف ظلم معرفى كرده است … ا

با همه مصادیقی که برای ذوالقرنین در کتب روایی و تاریخی مطرح شده است نظرعلامه طباطبایی‌، آیة‌الله مكارم شیرازی‌ و … محتمل‌الصدق است و آن این است كه ذوالقرنین همان كورش كبیر پادشاه هخامنشی است‌.

همچنین مولانا ابوكلام آزاد – وزیر فرهنگ هند در دولت مهاتما گاندی – در كتاب فوق‌العاده مفیدی كه تحت عنوان «ذوالقرنین یا كوروش كبیر» نگاشته است و دكتر ابراهیم باستانی پاریزی آنرا به فارسی برگردانده است، با برهان‌هایی انكارناپذیر اثبات می‌كند كه تنها كسی كه می‌تواند مقصود قرآن از «ذوالقرنین» باشد كوروش كبیر است ولاغیر.

آنچه قرآن از وصف ذوالقرنين آورده با اين پادشاه عظيم تطبيق مى‌شود، زيرا اگر ذوالقرنين مذكور در قرآن مردى مؤمن به خدا و به دين توحيد بوده كورش نيز بوده است. اگر او پادشاهى عادل و رعيت‌پرور و داراى سيره رفق و رأفت و احسان بوده کوروش هم اینگونه بوده است. اگر او نسبت به ستمگران و دشمنان مردى سياستمدار بوده او نيز بوده و اگر خدا به اواز هرچيزى سببى داده به اين نيز داده است. اگر ميان دين وعقل وفضائل اخلاقى و عده وعده و ثروت وشوكت وانقياد اسباب براى اوجمع كرده براى کوروش هم نيز جمع كرده بود.
همانطور كه قرآن كريم فرموده است كورش نيز سفرى به سوى مغرب كرده حتى بر ليديا و پيرامون آن نيز مستولى شده بود و بار ديگر به سوى مشرق سفر كرده تا به مطلع آفتاب برسيد و در آنجا مردمى ديد صحرانشين و وحشى كه در بيابان‌ها زندگى مى‌كردند. همچنين كورش سدى بنا كرده كه به طورى كه شواهد نشان مى‌دهد سد بنا شده در تنگه داريال ميان كوه‌هاى قفقاز ونزديكي‌هاى شهر تفليس است.

آقاى علامه طباطبائى نیز این سخنان را قابل انطباق‌تر از اقوال دیگر با قرآن و قابل قبول‌تر مى دانند. بنابراین به احتمال زیاد ذوالقرنين همان كوروش يكى از پادشاهان هخامنشى در ایران است كه در سالهاى 539 – 560 بر ایران سلطنت داشته است و شايد بتوان گفت يكي از افتخارات ما ايرانيان داشتن پادشاهي است كه درقرآن از او به نيكي ياد شده است.