كتاب «جنبش فونت دارا» حاصل سه دهه كوشش «داريوش مختاري» هنرمند طراح گرافيك و مجسمه‌ساز براي طراحي خط فارسي است كه اين تلاش از دوران دانشجويي او در دانشكده هنرهاي زيبا دانشگاه تهران آغاز شده است.
اين كتاب داراي 15 فونت فارسي و سه فونت لاتين است كه فونت‌ها بر اساس معماري خط بنايي طراحي شده و قابليت تايپ متون فارسي و لاتين را داراست. از آن جا كه خط فارسي بر اساس الفباي عربي نگاشته مي‌شود اين طراحي خط قابليت نگارش در متون عربي،فارسي،افغاني را نيز داراست.
ويژگي اصلي فونت دارا، جدانويسي حروف فارسي است كه از اين جهت اتفاق نويني در طراحي حروف فارسي به شمار مي‌آيد. اين جدانويسي باعث مي‌شود اتصال حروف فارسي كه غالبا در رسانه‌هاي امروزي مشكل‌ساز است، برطرف شود.
اين كتاب در واقع آغاز ايجاد تغييرات در طراحي خط بر اساس معماري جديد است. خط بنايي كه از ابتدا براي تزيين ديوار مساجد به كار مي رفته اينك براي نخستين بار به صورت فونت طراحي شده است.
داريوش مختاري متولد 25 بهمن 1334 در شهرستان خرم‌آباد و دانش‌آموخته دانشكده هنرهاي زيبا دانشگاه تهران در سال1366 است.
وي در بسياري از نمايشگاه‌هاي نقاشي، گرافيك و مجسمه‌سازي داخل و خارج از ايران از جمله در كشورهاي ژاپن، ايتاليا، چك، لهستان، بلغارستان و سوئد شركت داشته است.
از جمله آثار او در زمينه حجم‌هاي شهري مي‌توان به مجسمه نام حضرت علي (ع) در بزرگراه امام علي (ع)، كلمه «خدا»، «انسان»، «عاشق» از جنس آهن در ايستگاه هفت تير مترو، تنديس‌هاي «شهر و شهروند» در بيست مركز فرهنگي-هنري شهرداري تهران و اولين يادمان معلولين ايران كه در پارك ملت نصب شده است، اشاره كرد.
آقاي مختاري درباره روند شكل‌گيري و طراحي فونت دارا توضيح دهيد؟
– هميشه از دوران دبيرستان دلم مي‌خواست خطي را طراحي كنم كه البته طراحي هم كردم و با استفاده از اين خط براي دوستانم نامه‌نگاري مي‌كردم. بعدها كه وارد دانشگاه شدم خط زير مجموعه كارهاي من شد و هر كاري را انجام مي‌دادم، خط پلان اول كارهايم بود، تا بعد از فارغ‌التحصيلي همچنان خط را دنبال كردم و در پروژه دانشگاهي‌ام نيز خط را با عنوان نشانه‌سازي كار كردم. به هر شكل طراحي‌هاي بسياري انجام دادم كه مبناي خط فارسي را تغيير دهم كه اين طرح‌ها انبار مي‌شد، تا دو سال قبل كه با نرم افزاري آشنا شدم كه مي‌توانستم خطم را تبديل به فونت كنم و قابليت استفاده براي عموم را فراهم كنم. بنابراين شروع كردم به طراحي و حدود 15 فونت فارسي را طراحي كردم كه شكل آن‌ها به هم نزديك است، سه خط لاتين هم طراحي كردم كه دو تاي آن‌ها بر اساس خط بنايي است و شكل هندسي دارد و خط سوم را نيز با پايه خط سانسكريت هندي تركيب كردم.
ويژگي خاص اين فونت‌ها در فارسي و لاتين چيست؟
-اتصال در خط لاتين از زير است ولي من از محور وسط استفاده كردم و اتصالات را برقرار كردم كه فضاي جالبي را ايجاد كرد. در خط فارسي هم خط بنايي را مبناي كارم قرار دادم كه حروف به صورت مجزا نگاشته مي‌شود و قابليت اين را دارد كه از راست به چپ و حتي از چپ به راست نوشته شود و اين آمادگي را دارد كه براي سيستم‌هاي ديجيتالي و رسانه‌هاي جديد پيام رساني كند.
از نظر صنعتي هم قابليت و اصول خود را حفظ كرده است، نازكي و ضخامت در آن وجود ندارد و همه حروف در تمام قسمت‌هاي هر كلمه داراي يك ضخامت است.
اين فونت‌هاي فارسي تنها براي فارسي‌زبانان قابليت استفاده دارد؟
– همه كشورهايي كه با رسم‌الخط عربي كار مي‌كنند مثل افغان‌ها، كردهاي عراق و كشورهاي عربي مي‌توانند از اين فونت هم استفاده كنند اما بيشتر اين فونت‌ها را براي فارسي‌زبانان طراحي كرده‌ام كه مي‌تواند در زمينه پيام‌رساني رسانه‌هاي ديجيتالي امروز مورد استفاده قرار بگيرد.
حروفي كه داراي چند شكل هستند مثل «ز، ظ، ض،» چطور طراحي شده‌اند؟
– براي طراحي حرف ز تنها يك شكل طراحي كرده‌ام يعني همان‌طور كه در محاوره فارسي از اين حرف به يك شكل استفاده مي‌شود در نوشتار هم به يك صورت نوشته مي‌شود و حتي زير و زبر هم ندارد. بر خلاف كتب آسماني مثل «قرآن» و كتاب مقدس زرتشتيان «اوستا» كه بايد حتماً هر كلمه زير و زبر داشته باشد تا آواهاي موجود در كلام درست ادا شود، اين حروف جديد براي دنياي رسانه‌اي امروز طراحي شده است تا پيام را به سرعت ارسال كند، بنابراي نيازي به زير و زبر ندارد.
چرا اسم كتاب را «جنبش فونت دارا» گذاشته‌ايد؟
– اين كتاب كه در تعداد محدود چاپ شد، با دوستانم صحبت كردم كه انجمني راه‌اندازي كنيم با نام «طراحان خط» كه معيار و مقياسي براي طراحي خط باشد. اگر چه طراحي حروف و فونت‌هاي فارسي تاكنون اتفاق نيفتاده است ولي معتقدم اين كتاب هم تمام شده نيست، بلكه شروع يك اتفاق تازه است و اين خطوط مي‌تواند مبداء اتفاقي براي طراحي خط در آينده باشد كه طراحان جوان را وارد اين گود كند، به همين دليل اسم اين كتاب را «جنبش فونت دارا» نام‌گذاري كردم كه آغازي باشد براي طراحي خط و تكميل آن در آينده و «دارا» هم ابتداي نام خودم داريوش است.
انديشه تغيير خط از زمان «ميرزا ملكم خان» در ايران وجود داشته است ولي چون همه كساني كه در اين انديشه بودند، طراح نبودند و بيشتر اديب و نويسنده بودند، بيشتر به زير و بم‌هاي خط تاكيد داشتند، اكنون انديشه تغييرات خط به دست طراحان خط و گرافيك افتاده است و اين تفاوت را ايجاد كرده است كه سريع به نتيجه مي‌رسد. بنابراين اگر در انجمني چون «طراحان خط» استانداردي را براي خط رعايت كنيم، مي‌توان خط‌كش و متري براي ارزيابي خط تعيين كنيم و در نهايت آن را به جامعه ادبي هم سرايت بدهيم.
واكنش طراحان گرافيك نسبت به كتاب شما و طراحي اين خطوط جديد چه بود؟
من مدعي نيستم كه كاري تمام شده را ارائه كرده‌ام، بلكه اين تنها شروع يك فعاليت جديد در زمينه طراحي خط است و دوست دارم طراحان در ادامه آن شروع به كار كنند تا ضعف كار گرفته شود و در آينده با تكامل اين خط شاهد نتايج خوب آن باشيم.
واكنش دوستان و همكارانم نسبت به اين كتاب نيز برايم جالب بود، همه كساني كه اين كتاب و فونت‌ها را ديدند دو گروه شدند يا شديداً موافق بودند و يا شديداً مخالف و هيچ نظر ميانه‌اي نشنيدم. اما در نهايت نتيجه اين واكنش‌ها براي من بسيار رضايت‌بخش و راضي كننده بود چرا كه اين اتفاق باعث شده بود كه در ميان طراحان گرافيك مورد ارزيابي و بحث و بررسي قرار گيرد، موافقان در تأييد آن و مخالفان در رد آن سخن بگويند. به هر حال معتقدم وقتي كاري انجام مي‌شود، بحث و بررسي هم صورت مي‌گيرد،من وحشتي از اين واكنش‌ها ندارم و خوشحالم كه اقدام من باعث ايجاد چنين بحث و بررسي‌هايي شده است.
اين خطوط خيلي خوانا نيستند و استفاده از آن‌ها بسيار مشكل است با اين موضوع چه مي‌كنيد؟
-براي يكي از پيشكسوتان گرافيك ايران نامه‌اي با دو خط نسخ و خط جديد خودم نوشتم، وقتي من را ديد گفت با مشقات بسيار توانستم خط تو را بخوانم. من هم در جواب گفتم: 1400 سال است كه ما با اين خط آشنايي داريم، نبايد انتظار داشته باشيد كه يك خط جديد را در عرض يك ساعت به راحتي بخوانيد و بتوانيد پاسخ دهيد. بنابراين ابتدا بايد با اين خط آشنا شد درست مثل كودكان كه در مدرسه الفبا را ابتدا به سختي و آرام آرام مي‌آموزند و در سال‌هاي بعدي به راحتي با آن مي‌نويسند. اين خط جديد هم نيازمند آموزش و يادگيري است و بعد از آن به راحتي مي‌تواند مورد استفاده قرار بگيرد.
فكر مي‌كنيد اگر قرار باشد اين خط رايج كشور شود چقدر زمان براي تحقق آن نياز است؟
– حتي اگر دولت هم از رواج اين خط در جامعه حمايت كند، حدود 12 سال طول مي‌كشد كه بتوان به راحتي با آن كار كرد و اگر قرار باشد به همين شكل خودجوش و فردي تكامل يابد، فكر مي‌كنم حدود 150 سال طول مي‌كشد كه اين خطوط جديد جايگاه خود را درجامعه پيدا كنند.
تفاوت اين 17 فونت فارسي جديد در چيست؟
– به طور مثال در يك خط نقطه را حذف كردم، در يك خط ديگر به صورت پيوسته كار كردم، در خط بعدي منفرد و جدا جدا كار كردم كه ويژگي همه آن‌ها سرعت و سهولت براي استفاده در رسانه‌هاي ديجيتالي است ولي با اين حال براي تكامل اين خط هنوز سه گام ديگر باقي مانده است، گام اول آن به كرسي نشاندن اين خط است، گام دوم مثلاً مي‌توان نقطه را حذف كرد و يا فرم آن را تغيير داد و در گام سوم به تكامل مي‌رسد.
براي جا افتادن اين نوع خط خيلي دوست دارم با استفاده از آن در يكي از صفحات مجلات گرافيك مطالبي را بنويسم كه حداقل توجه علاقه‌مندان را به خودش جلب كند و به گونه‌اي فرهنگسازي شود البته معتقدم هر بازخوردي هم داشته باشد قطعاً اتفاق خوبي خواهد بود.
در طراحي خود چرا از پيشينه خط بنايي استفاده كرديد؟
– من خط جديدي را طراحي كردم كه ريشه در گذشته ما دارد، من نمي‌توانم خطي طراحي كنم كه هيچ ارتباطي با گذشته ما نداشته باشد و يا حتي ما را از گذشته خودمان دور كند، خط بنايي از تاريخ 1400 ساله در فرهنگ ما برخوردار است بنابراين براي طراحي يك خط ملي بايد از اين ريشه‌ها استفاده شود.
به نظر شما جايگاه خطوط جديدي چون «خط معلي» در هنر خوشنويسي چيست؟
– خط معلي تحولي در خط امروز بود كه حميد عجمي آن را طراحي كرد و خصوصيات خاص خود را دارد اما بيشتر خطي تزئيني است و براي كتابت خاصي طراحي شده است كه البته به نظر من شاهكاري در اين نوع خطوط محسوب مي‌شود. اما از نظر گرافيكي اين خط بر اساس الفباي رايج خودمان طراحي شده است و خط جديد به حساب نمي‌آيد، تفاوت كار من اين است كه من در زمينه تغيير خط كار كردم.
قرآن را هم با اين خط تايپ كرده‌ايد؟ چقدر زمان برد؟
-بله من قرآن را هم با اين خط جديد تايپ كردم كه مورد توجه برخي از قرآن‌پژوهان قرار گرفت. طراحي اين خطوط بدون در نظر گرفتن پيشينه آن، حدود يك ماه به طول انجاميد و در مدت زمان كوتاهي نيز تمام قرآن را به اين خط تايپ كردم كه آن را به صورت كتابچه درآورده‌ام.
اين خطوط جديد را هم جايي ثبت كرده‌ايد؟
– بله، براي ثبت اين خط به وزارت ارشاد رفتم و آن را در شوراي عالي انفورماتيك ثبت كردم، در ثبت آثار معنوي هم اين خط به نام من ثبت شده است و اكنون براي استفاده عمومي روي اينترنت قابل دانلود است.
اين كتاب روانه بازار شده است؟
– خير اين كتاب هنوز وارد بازار نشده است اما در تعداد محدود و به صورت خصوصي در اختيار گروهي از دوستانم قرار داده‌ام.
واقعا عالی بود دست مریزاد