مدتهاست كه بحث اسلامي شدن علوم انساني در محافل علمي و رسانه‌ها مطرح است. هرچند اين مساله از ابتداي انقلاب مورد توجه و تاكيد برخي از انديشمندان و فرهيختگان حوزه و دانشگاه بوده است و كم و بيش نظرياتي هم ابراز شده و كارهايي هم صورت گرفته است. در سلسله نوشتارهايي به بررسي ابعاد گوناگون اين مسأله مي‌پردازيم.
1) معناداري وامكان اسلامي شدن علوم انساني
اولين پرسشي كه در بحث اسلامي شدن علوم انساني مطرح است؛ اين است كه آيا اساساً اسلامي شدن علوم انساني معنا دارد و امكان پذير است يا روي يك مسأله بي معنا و ناممكن اين همه بحث و گفتگو شكل گرفته است؟
1ـ1) اگر مراد ما از علم، تك‌گزاره‌ها باشد، يعني در معناي علم جزءنگر باشيم، (چنانچه تعريف منطقي علم؛ گزاره صادق موجّه است كه همان علم تصديقي است) در اين صورت اگر يك گزاره واقعاً علم باشد نه علم نما؛ به يك معني نسبت دادن آن به يك امر بيروني مانند دين خاص، جغرافيا، كشور و مليّت بي‌معنا خواهد بود. براي مثال يك گزاره از جامعه‌شناسي به عنوان يك واحد علم، عبارت است از: «انسان از جامعه تاثير مي پذيرد» آن هم اقسام تاثيرها؛ اين كه فردي به زبان همان محيط و جامعه خود تكلّم مي كند ، خودش يك تأثير است. يا اين كه فرد طبق آداب و رسوم آن جامعه عمل و رفتار مي كند، اين هم نوعي تأثيرپذيري است. پس گزاره فوق حقيقتاً علم است، چون همه ويژگي‌هاي علم به مثابه تك گزاره را دارد. در اين صورت معنا ندارد گفته شود اين علم، اسلامي يا مسيحي يا يهودي يا بودايي است و همينطور معنا ندارد گفته شود غربي يا شرقي است. مانند گزاره‌هاي رياضي كه معنا ندارد گفته شود: «دو به اضافه دو مساوي چهار» يا «جذر عدد بيست و پنج؛ پنج است» يا «مجموع زواياي مثلث صد و هشتاد درجه است» اسلامي است يا مسيحي است يا بودايي است. اين گزاره‌ها وراي اين نسبت‌هاي بيروني حقيقت هستند و نسبت دادن آنها به يك دين يا يك مليّت منطقي نيست. علم، علم است. نوراست. بخشي از دين هم به اين معنا علم است. چون گزاره‌هاي است صادق در باره خدا، انسان و جهان هستي. مانند: اللهُ احدٌ؛ الله الصمد؛ كلّ مَن عليها فان؛ النّجاة في الصدق. اما واقعيت اين است كه استعمال علم به معناي تك گزاره، بيشتر در معرفت‌شناسي (اپيستولوژي) و منطق كلاسيك رايج است. اما در اصطلاح علوم انساني و عرف رايج جامعه، علم به معناي تك گزاره ، استعمال نمي شود.
1-2) اما اگر مراد از علم مجموعه گزاره‌هاي متناسب و گرد آمده پيرامون يك موضوع باشد، مانند علم جامعه‌شناسي كه عبارتست از مجموعه گزاره‌ها در باره موضوع جامعه يا روانشناسي كه عبارتست از مجموع گزاره‌ها درباره روان انسان و همينطور ساير علوم. در اين صورت اسلامي شدن علوم انساني امري است معنادار و امكان‌پذير به دلايل زير:
الف) علوم انساني به مثابه يك كل بر يك سلسله مباني استوار هستند. اين مباني همانند فنداسيون و زير بناي يك ساختمانند كه روبنا و طبقات بر آن استوار هستند. يا مباني هر علم به مثابه ريشه‌هاي يك درخت تناور و تنومندند كه همه ميوه‌ها و شاخه‌ها و تنه درخت بر آن ريشه‌ها مبتني هستند. اين مباني مي‌توانند فلسفي باشند و مي‌توانند خود ريشه در دين داشته باشند. يعني خود مباني اكثرا تجربي و قابل اثبات تجربي نيستند.
براي مثال روان شناسي معاصر غربي اكثراً بر اين مبنا استوار است كه انسان صرفاً يك حيوان تكامل يافته و پيشرفته و پيچيده است. روانشناسي غربي انسان را به عنوان موجودي كه داراي روح مجرّد خدايي است باور ندارد. بلكه بيشتر يك قرائت و تفسير ماترياليستي از روح و وران انسان دارد. روان شناسي غربي عمدتاً مبتني بر چنين مباني باطل و سست است. (به بيان معروف: خشت اوّل چون نهد معمار كج/ تا سريا مي رود ديوار كج) در اين صورت روان شناسي بنا شده بر اين فنداسيون و زيربناي باطل با روان شناسي مبتني بر اين زير بنا كه روح انسان يك امر غير مادّي و مجرّد است. روح انسان يك روح خدايي است. انسان خليفه الله بر روي زمين است. به اين معنا كه انسان مي‌تواند به بسياري از صفات الهي آراسته شود؛ مانند عليم بودن؛ خالق بودن؛ اَحسن الخالقين بودن و غفّار و غفور بودن و…؛ اگر روانشناسي بر اين فنداسيون و پي، بناگذاشته شود، هرگز با روانشناسي مبتني بر مادّه انگاري روح، يكسان نخواهد بود. اين يك امر شبه بديهي است و هر فرد منصفي با اندكي تأمل صحّت آن را تصديق مي‌كند.
اگر مراد از علوم انساني تك گزاره‌ها نباشد؛ بلكه مراد منظومه و مجموعه‌اي از گزاره‌ها با محوريت موضوع واحد باشد؛ (كه واژه «علوم انساني» در نزد اهل علم و عرف رايج جامعه به همين معنا استعمال مي‌شود) اسلامي شدن علوم كاملا معنادار است و امري است شدني و امكان پذير بلكه امري است ضروري و واجب.
Sorry. No data so far.