مختار عبرت بود نه آرمان

تواریخ معتبر حادثه عاشورا (تاریخ یعقوبی، تاریخ طبری، انساب الاشراف، الفتوح، ارشاد؛ به نقل از دانشنامه امام حسین، و طرح و تحقیق فیلم‎نامه امام حسین (علیه‎السلام)) در بیان سکوت و تسلیم مختار می‎‎نویسند:

مختار در هنگام قیام مسلم در لفقا -زمین کشاوزی مختار- بود و بعد از شنیدن خبر قیام، خود را با سرعت به کوفه رساند. چون نتوانست در مقابل نگهبانان شهر مقاومت کند، عقب کشید و به نمایندگان قبایل گفت که ورود شما به کوفه صلاح نیست، برگردید… خود تنها به منزل رفت، لباس جنگ از تن بیرون کرد و با لباس عادی به‎سوی دارالاماره رفت. در میدان دارالاماره چادر سرخ رنگ عمرو بن حریث بود که پرچمی بالای آن در اهتزاز بود و می‎‎گفتند:«امیر دستور داده هر کسی امروز زیر این چادر وارد شود، در امان است»…

مختار همراه عبدالرحمن و زائده به چادر عمرو بن حریث رفت و با شفاعت عمرو فردای روز شهادت مسلم، به بار عام ابن زیاد رفت. ابن زیاد که کسانی را برای دستگیری مختار فرستاده بود، با دیدن او برآشفت و فریاد زد: «تو همانی که برای پسر عقیل به جمع‎آوری نیرو پرداختی؟» مختار پاسخ داد: «چنین نکردم. من دیشب را هم در زیر پرچم عمرو پناه داشتم و شب را تا صبح نزد او گذراندم. (لم افعل، و لکنی اقبلت و نزلت تحت رایه عمرو بن حریت، و بت معه و اصبحت)» (تاریخ الطبری، ج 5، ص 596)… ابن زیاد با چوب‎دستی خود به‎صورت مختار زد که بر اثر آن پلک وی وارونه شد و خون از صورتش جاری. عمرو که قول داده بود تا مختار را شفاعت کند، از جایش برخاست و شهادت داد که او راست می‎‎گوید و دیشب (شب بعد از شهادت مسلم) در پناه ما بود. ابن زیاد گفت: اگر شهادت عمرو و شفاعت او نبود، گردنت را می‎‎زدم… و دستور داد او را به زندان ببرند. مختار تا پس از شهادت امام حسین (علیه‎السلام) در زندان بود. آن‎گاه مختار از زائده بن قدامه خواست تا نزد شوهر خواهرش، عبدالله بن عمر برود و از او بخواهد نامه‎ای برای یزید بنویسد تا او را آزاد کند. ابن عمر نیز برای برادر همسرش، مختار وساطت کرد و وی از زندان آزاد شد. (همزمان با آزادی مختار، میثم تمار به دار کشیده مي‌شود.)

این مطلب در کتاب «شمشیر سرخ، ایده سبز: بررسی شخصیت و انقلاب خونین مختار ثقفی» (نوشته نعمت‎الله صادقی و سید محمد حضرت موسوی) که در سال 1382 توسط مرکز پژوهش‎‎های اسلامی صدا و سیما منتشر شده (و احتمالا یکی از متون اصلی تحقیقی نگارش فیلم‎نامه مختار بوده) نیز آمده است و چندان اختلافی در آن نیست.

تمام داستان مختار ثقفی، در قسمت با زندانی شدن مختار، که شرح تاریخی آن در بالا آمد تمام شد. مختار آن‎گاه که باید سخن می‎‎گفت و قیام می‎‎کرد (که قطعا شهید می‎‎شد)، نگفت و نکرد. و پس از آن‎که امام -جلوی چشم کوفیان و با مشارکت ناخواسته آنان- کشته شد، دیگر خون تمام عالم را هم که بریزی، توفیری ندارد، و این است که منتقم خون حسین، مهدی است نه مختار، و مختار فقط کشنده قاتلان آن حضرت است. کما این‎که شیعه پس از حسین، چهارده قرن است که به خود تشر می‎‎زند:

بی‌درد مردم‌، ما خدا، بی‌درد مردم‌

نامرد مردم‌، ما خدا، نامرد مردم‌

از پا حسین افتاد و ما بر پای بودیم‌

زینب اسیری رفت و ما بر جای بودیم‌

از دست ما بر ریگ صحرا نطع کردند

دست علمدار خدا را قطع کردند

نوباوگان مصطفی‌َ را سر بریدند

مرغان بستان خدا را سر بریدند

در برگ‎ریز باغ زهرا برگ کردیم‌

زنجیر خاییدیم و صبر مرگ کردیم‌

چون بیوگان ننگ سلامت ماند بر ما

تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما

در جمعی که این قسمت سریال مختار را می‎‎دیدیم، یکی دو جوان هیأتی بودند که حق را به مختار دادند، و این‎که مختار عمل درستی داشت که سکوت کرد و تسلیم شد تا در آینده کینه را بپراکند. این نوع استدلال مختار و رفتار وی، در زمانی است که حسین خود به خیمه زهیر بن قین می‎‎رود و دعوت می‎‎کند عبیدالله بن حر جعفی را که با ما بیا. و وقتی عبیدالله به‎جای جانش، اسبش را تقدیم می‎‎کند، حسین (جان عالمی به فدایش) می‎‎گوید که ما خواستار خون توایم، نه اسب و اموالت. مختار نفهمید (یا نخواست که بفهمد) که آن‎چه اسلام را زنده نگاه می‎‎دارد، خون شهدای کربلاست (نه کینه و انتقام)، و خون است که تا ابد جاری است.

مختار به امید انتقام‎گیری بعدی، یا به هر دلیل دیگری (از جمله قدرت طلبی)، در لحظه‎ای که باید می‎‎ایستاد، تسلیم شد. و این همان تفاوت «لحظه» مختار و «لحظه» هانی است. مختار سکوت کرد و سریال در مقابل سکوت او هیچ موضعی نگرفت و این باعث می‎‎شود که مخاطب حق را به مختار بدهد، یا لااقل او را سرزنش نکند، و از او و سکوت او بیزار نشود (و این امر به‎معنای شکست سریال است).

در حالی‎که در حادثه کربلا، هر کس با حسین (علیه‎السلام) نبود، رستگار نشد. این مطلب حتی با احتیاط در باره شخصیتی چون محمد بن حنفیه و عبدالله ابن عباس هم صادق است. از حمزه بن حمران نقل شده که در محضر امام صادق (علیه‎السلام)، درباره قیام امام حسین (علیه‎السلام) و عدم همراهی محمد بن حنفیه سخن گفتیم. امام صادق (علیه‎السلام) فرمود: «یا حمزه، انی ساخبرک بحدیث لاتسال عنه بعد مجلسک هذا. ان الحسین (علیه‎السلام) لما فصل متوجها، دعا بقرطاس و کتب: بسم الله الرحمن الرحیم. من الحسین بن علی‎بن‎ابی‎طالب الی بنی هاشم، اما بعد، فان من لحق بی‎منکم استشهد، و من تخلف لم یبلغ مبلغ الفتح والسلام». (ای حمزه. من تو را از حدیثی آگاه خواهم کرد که بعد از این جلسه، دیگراز آن پرسش نکنی. حسین (علیه‎السلام) وقتی عازم حرکت شد، کاغذی خواست و در آن نوشت: بسم الله الرحمن الرحیم. از حسین بن علی بن ابی طالب به بنی هاشم، اما بعد، هر کس از شما‎ها به من ملحق شود به شهادت می‎‎رسد، و هرکس بازماند به جایگاه فتح و پیروزی نخواهد رسید. والسلام. )

عظمت حادثه کربلا و هنر اباعبدالله (علیه‎السلام) در آن است که آن‎چنان حادثه را دو قطبی کرد که هیچ‎کس در میانه نماند، یا بر حق بود یا بر باطل. و مختار در صف حق نبود. و سریال نتوانست که این تردید را نشان دهد، تردیدی که منجر به سقوط شد.

و سریال شاید نشان از ناخودآگاه شیعه دارد که همواره پرهیز می‎‎کند از پرداختن به سکوت کوفیان، و دستی که در خون اباعبدالله داشتند. و این همه تأکید بر شهدا و نپرداختن به مردود شدگان شیعی (چون سلیمان ابن صرد و مختار) شاید گریز از این واقعیت باشد که ما بیشتر شبیه کوفیانیم، تا اصحاب امام حسین. و همه قوت این سریال می‎‎توانست در این باشد که نشان دهد «وقتی که در لحظه تصمیم نمی‎‎گیری، هر چه هم که بعد از آن شمشیر بزنی و جان‎فشانی کنی، دیگر دیر شده است». و مختار قهرمانی است که دیر رسیده است و آن‎که دیر می‎‎رسد، شجاعت او به هیچ کار نمی‎‎آید و همه عالم نیز خونبهای خون مقدس حسین نیست.

نمایش تاریخ در تلویزیون به چه دردی می‎‎خورد، اگر نشود هسته مرکزی عاشورا را نشان داد. هسته مرکزی قیام کربلا، شخصیت حسین (علیه‎السلام) است که تلویزیون نمی‎‎تواند به آن بپردازد. و جلوه دیگر آن، خباثت امویان است و سکوت کوفیان. و وقتی سریال به سرعت از لحظه لغزش مختار می‎‎گذرد، یعنی که تلویزیون نیز به فرار مختار از این لحظه، کمک می‎‎کند و لابد بعدا سعی دارد تا بر انتقام‎گیری مختار از قاتلان حسین پس از عاشورا تأکید کند و از این طریق از مختار یک قهرمان بسازد، و این گریز دیگری است از اصل ماجرا. تمام زندگی مختار همان لحظه‎ای بود که در مقابل ابن زیاد سکوت کرد و جان خود را خرید. مانند دیگرانی که می‎‎توانستند در حادثه کربلا حضور داشته باشند ولی لغزیدند و همه عمر پشیمانی آن لحظه را داشتند.

این «لحظه» مختار باید به صد هزار زبان بیان می‎‎شد، تا شرمساری بعدی او درست در بیاید (یا بیزاری از سکوت مختار و همراهی‎اش با ابن زیاد و عبدالله ابن عمر) و کم وزن بودن انتقام‎گیری‎اش در مقایسه با پا پس کشیدنش از همراهی با امام حسین (علیه‎السلام). اما این لحظه در سریال در نیامده است. یعنی به سرعت گذر کرد و حتی کسی (مثلا کیان، قهرمان ایرانی)، به‎عنوان وجدان جمع و سریال، مختار را سرزنش نکرد و مختار خود دچار تردید نشد، بلکه با استواری سخن گفت و نظری داد که بر ابهام‎‎ها افزود، تا ما نتوانیم با قاطعیت مختار را سرزنش کنیم. و این نقص در بنیان سریالی است که بناست چند ده قسمت دیگر از مختار را نشان دهد که انتقام خون حسین (علیه‎السلام) را با کشتار قاتلان آن حضرت می‎‎گیرد. ولی در اندیشه شیعی، این همه تلاش به یکی از آن سی سرباز حسین نمی‎‎رسد که شب عاشورا از لشگر کوفه به لشگر حسین آمدند.

وقتی نمی‎‎توان دغدغه‎‎های یک شخصیت را نشان داد و وقتی که نتیجه سریال به‎جای عبرت، می‎‎شود قهرمان‎سازی، چه سود از این همه نمایش و هزینه.

آن‎هم در زمانی که بزرگترین حماسه جمعی ایرانیان (آیین عاشورا)، سالانه با موفقیت، و بدون هرگونه دخالتي برگزار می‎‎شود. و تقلای رسانه برای همپایی با این حماسه جمعی پیشاپیش محکوم به شکست است. نگاه کنید به این روز‎ها که اندک اندک خیمه‎‎های عزا برپا می‎‎شود، و هیچ هیئتی نیست که شب اول محرم، سخنران نداشته باشد یا در مداح یا در سیستم پذیرایی و مداحی و صوتی آن نقصی باشد، و مقایسه کنید با نحوه ساخت سریال‎‎های مناسبتی سیما، که هنوز هم لحظه آخر می‎‎رسد.

و اصولا چه نیازی است به ساخت سریال در باره مختار. این‎همه موضوع هست که در باره آن هیچ نمی‎‎دانیم، سلمان هست و تاریخ قرون اولیه هست و تاریخ شکست‎‎های دو سده اخیر و پیروزی درخشان امام خمینی و… و رسانه دست روی چیزی گذاشته که هیچ نمی‎‎تواند بگوید، جز برخی اطلاعات اضافی که تأثیری در اصل ماجرا ندارند. چون اصل ماجرا تلویزیونی نیست. و حتی مداحان برجسته نیز «فاش» روضه نمی‎‎خوانند.

و باز هم آفرین به فهم سنت مذهبی ایران که هرگز مختار را برجسته نکرده و او را در صف اصحاب و اهل بیت حسین قرار نداده است.

مقاتل از مرگ معاویه آغاز می‎‎شود و با بازگشت اسرا به کوفه تمام می‎‎شود. در این مقاتل، تنها کسانی در حماسه عاشورا نقش دارند، که در «این فاصله» سخن گفته‎اند و جنگیده‎اند، و این شامل کسانی هم هست که پس از عاشورا به شهادت رسیده‎اند، مانند عبدالله بن عفیف ازدی، و فرستاده قیصر روم در دربار یزید. و این‎هاست که شیعه سالانه از آن‎‎ها یاد می‎‎کند. و اصل حرکت مختار برای «بعد» از این دوره است، و دوره مختار فقط بخشی از «تاریخ» است، نه «حماسه عاشورا» و چقدر میان این دو تفاوت زیاد است. و چه اهمیتی دارد تاریخ، وقتی که شیعه، حماسه عاشورا را به زیبایی برگزار می‎‎کند. مختار شهید نیست، کشته شده است.

مختار پس از این قسمت تمام شده است. به‎دنبال اتفاق تازه‎ای در زندگی مختار نگردید. از او عبرت بگیرید، او یک قهرمان نیست. می‎‎توانست «شهید» باشد، ولی در لحظه، پا پس کشید و ترسید